Als overleven je leven is… En hoe je dan als professional van betekenis kunt zijn. Daarover gaat onze studiebijeenkomst op 17 november.
Als overleven je leven is, hoe ziet dat eruit? Zie hieronder de presentatie (klik op plaatje).
Overleven als levensvorm, Frans Vosman, 2018
‘Overleven’ is, in de woorden van Frans Vosman, ‘door-doen’ terwijl je ‘door ingrijpende gebeurtenissen heen’ gaat en onderworpen bent aan ‘systemische invloeden’ (11-12). Vosman spreekt over ‘steilte’ waarmee overlevers leven, waarvoor ze een geheugen hebben en een eigen repertoire aan mogelijkheden om die steilte op te gaan, en die niet buiten hen staat. Die steilte is bovendien ‘glibberig’, waardoor vallen, gevallen-zijn en kaduuk door doen onvermijdelijk zijn. Tegelijk herkennen overlevers tot wie ze blijken te behoren. Ze worden ‘omvat door “het feitelijke wij”’ (26-28). Dit feitelijke wij is een ‘zich-niet-afsluitend wij’ (38). In dat laatste zit een kracht die constituerend is voor ‘het politieke’, d.w.z. voor ‘het feitelijke bij elkaar komen, schuren, zorgen en botsen van mensen’ (30). De afscheidsrede van Vosman is te downloaden via Afscheid prof. dr. Frans Vosman: u kunt zijn rede downloaden – Universiteit voor Humanistiek (uvh.nl).
De leefwereld van BBB’ers in Rotterdam
In 2017 deed Stichting Presentie samen met Marieke Potma en in opdracht van de Nico Adriaans Stichting (NAS) een onderzoek naar de leefwereld van BBB’ers. Met BBB’ers bedoelden we mensen die in Rotterdam een beroep deden op de zogenaamde ‘Bed-Bad-Broodregeling’ voor ongeregelde migranten en afgewezen asielzoekenden. De NAS wilde deze mensen niet alleen voorzien van een slaapplek, de mogelijkheid zich te verschonen en maaltijden, maar ook van begeleiding om de opvang weer te kunnen verlaten en weer verder te kunnen met hun leven. De NAS verzocht Stichting Presentie onderzoek te doen naar de leefwereld van BBB’ers om op basis daarvan de ‘vierde B’ te ontwikkelen. Om dit onderzoek te kunnen doen, moesten we twee kwesties herformuleren. Als het ging over begeleiding, ging het toentertijd vaak over ‘begeleiding bij terugkeer’. Maar wat is ‘terugkeer’? In de politieke context van Rotterdam betekende terugkeer: terugkeer naar het land van herkomst en niets anders dan dat. Maar wij als onderzoekers vroegen ons af of dat wel een goed idee was. Tegelijkertijd leek het ons ook zo dat deze mensen zich in een moeilijke situatie bevonden, een situatie die vernederend was. We introduceerden daarom de idee dat afgewezen asielzoekers en ongeregelde immigranten zouden moeten kunnen terugkeren naar een ‘fatsoenlijk leven’. Met een fatsoenlijk leven bedoelden we een leven waarin iemand zichzelf onder ogen kan komen, zichzelf in de spiegel kan zien, niet steeds vernederd wordt. De tweede kwestie betrof ‘begeleiding’. Hoe moesten we begeleiding opvatten? In het veld namen we weinig succesvolle begeleiding waar, althans niet op een georganiseerde manier. We hoorden wel positieve berichten over individuele professionals die hulp verleenden, met wisselend succes. We gingen denken in termen van als ‘begeleidingstrajecten’, vervolgens in termen van ‘hulpverleningsbewegingen’ en ten slotte raakten we geïnteresseerd in het ‘bewegen en bewogen worden’ van de BBB’ers zelf. Op basis van onze analyses ontwikkelden we een typologie, niet van personen, maar van hoe individuele BBB’ers bewegen en bewogen worden – fysiek, mentaal en sociaal. Dat gaf aanknopingspunten voor de begeleiding. Zie het verslag van een bijeenkomst hierover: Verslag studiebijeenkomst Stichting Presentie d.d. 24 november 2017: Het professionele is politiek – Stichting Presentie.
Er zijn over het leven van overlevers talloze goede films en documentaires. Hieronder noemen we er een aantal:
Onzichtbaar, Gabriëlle Provaas, 2023
Indringende documentaire van Gabriëlle Provaas over het dagelijks leven van mensen die schoonmaakwerk doen. Pas als zij hun werk niet meer doen, worden ze zichtbaar. De documentaire laat zien hoe zij overleven, wat ze daarvoor doen en laten, en hoe ze, zoals Frans Vosman zegt: omvat worden door een feitelijk wij. Een van hen is Kissi, uit Senegal. Na de scheiding van zijn vrouw, verliest hij zijn verblijfsvergunning en daarmee ook zijn werk. Zijn collega’s schieten hem te hulp. Een van hen, Maria, maakt bijna elke maand 250 euro aan hem over. Als Kissi een nieuwe verblijfsvergunning krijgt, zegt ze hem trots op hem te zijn. Hij zegt: “Halleluia!”
Leven in limbo, Kale Jakhals Producties en HUMAN, 2022
Vierdelige documentaireserie over de levens van mensen zonder een geldige verblijfsvergunning in Rotterdam. Ze hebben geen recht op een eigen woonplek, geen kans om te werken en slechts beperkte toegang tot zorg. Terug naar het land van herkomst, of elders heen, is vaak niet een haalbaar of veilig perspectief. De documentaire laat zien hoe ze overleven, wat ze daarvoor doen en laten. Hij laat het ongewisse en uitzichtloze zien, wat hun vrees is en wat ze elke dag weer moeten overwinnen. Maar ook wat ze in hun mars hebben, wat ze voor anderen doen, waar ze van dromen en wat hun hoop is. Zoals Amro die uit Frankrijk komt. Hij is het kind van een Marokkaanse man en een Franse zigeunerin. Hij heeft geen geboorteakte. Nederland wil hem niet, Frankrijk wil hem niet, Marokko wil hem niet. Hij sorteert kleding bij het Leger des Heils en krijgt daarvoor 15 euro per week. Hij slaapt op straat. Aan de andere kant van het water ziet hij flats waar mensen op het balkon zitten, een sigaretje roken, TV kijken of barbecueën. “Het is m’n droom om een huis te krijgen. Om papieren te krijgen, werk en een huis.”
Verloren kinderen, Sahar Meradji, 2022
Documentairemaakster Sahar Meradji volgde het dagelijks leven van drie gezinnen waarin bij zowel ouders als kinderen een opeenstapeling van allerlei opgaven speelt. Ze worden ‘probleemgezinnen’ genoemd. De documentaire laat zien hoe zij overleven, wat ze daarvoor doen en laten, en hoe ze van de hulpverlening extra opgaven krijgen. Dat overleven niet alleen een individuele, maar ook een collectieve prestatie is, zien we bijvoorbeeld in het leven van het gezin van Marjolijn en Ronald. Ze hebben drie hoogbegaafde kinderen: Florijn, Gondar en Linde. Marjolijn heeft zelf ook het een en ander meegemaakt. En heeft daar manieren van omgaan mee ontwikkeld. De documentaire laat hun worstelingen zien. Vooral met de systemen van onderwijs en hulpverlening die maar geen passende respons weten te geven op de opgaven van het gezin. En opgaven toevoegen. Maar de docu laat ook de zorg en liefde voor elkaar zien. Als Marjolijn er helemaal doorheen zit, troost Florijn haar. Ze ontvangt het, maar zegt ook sorry: “Ik moet er toch voor jou zijn. Niet jij voor je mama”.
Verloren Kinderen – Evangelische Omroep – EO
Om je voor 17 november op te geven ga naar: Studiebijeenkomst 17 november 2023 – Als overleven je leven is – Stichting Presentie
